کبوترخان یا کبوتر خانه محلی است که کبوتر درآن آشیانه می سازد.در بعضی نواحی برج هایی می ساختند به نام کبوترخانه که از نظر شیوه ساختمانی واشتمال بر اصول فنی وآشیانه کبوتران بسیار جالب است.برج کبوتر چنین تعریف شده است: در ایران رسم است که عمارت بلند چشمه چشمه در صحرا سازند وآن خاصه برای کبوتران است موسوم به برج کبوتر چون پیخال کبوتران به کار رنگرزان می آید و محصول برج کبوتر سر کار(1)شاهی می آید.

تاریخچه برج های کبوتر

تاریخچه برج های کبوتروچگونگی تکوین آنها به درستی معلوم نیست اما آنچه مشخص است این برج ها از قرن ها پیش در اطراف اصفهان وجود داشته اند و همچنین قدمت آنها با توجه به تاریخ فروششان که ثبت گردیده به پانصد سال قبل می رسد. در پنجاه سال گذشته تعمیرات اساسی در اکثر برج ها انجام نشده است ودر نتیجه تعداد زیادی برج مخروبه در ویرانه ها میتوان مشاهده نمود که فقط قسمت داخلی آنها که شبیه به کندوهای زنبور عسل می باشد به جای مانده است.به همین علت متاسفانه تعداد کمی از برج های با قدمت بیش از یکصد سال را می توانیافت.

علت ساختن کبوتر خانه ها

در گذشته برج های کبوتر را به صورت قلعه و از خشت خام میساختند و سقف آنها دارای سوراخ های متعدد برای کبوتران است در داخل آنها نیز هزاران لانه هم ردیف هم دیده میشود هدف از ساختن این کبوتر خانه فقط این بوده که فضله کبوتر را برای کشاورزی وصیفی کاری استفاده می کرده اند.

همچنین وجود این برج ها به افراد آبرو وحثیت میداده است زیرا این کبوترخانه ها از بناهای دیگر مرتفع تر واز دور نگاه بیگانگان را به خود جلب میکند.

کبوترخانه ها و سیاحان خارجی

کبوترخانه ایرانی مورد توجه بسیاری از سیاحان و گردشگران خارجی بوده که به اختصار اشارتی در این زمینه خواهد شد. ابن بطوطه مراکشی ظاهراً اولین سفرنامه نویسی بوده که درباره کبوترخانه ایرانی سخن گفته است: او در سفر طولانی خود در حدود ۵ قرن قبل (۴۷۷ سال پیش) می گوید :این کبوترخانه ها را بین راه قریه فیلان و اصفهان دیده است: «فیلان قریه بزرگی است که بر روی رودخانه عظیمی ساخته شده و در کنار آن مسجد زیبایی وجود دارد. آن روز تیر از وسط باغها و آبها و روستاهای زیبا که برجهای کبوتر زیادی داشت به مسیر خود ادامه دادیم و پسین روز به اصفهان رسیدیم(2)

حدود دو قرن بعد (شاردن فرانسوی) با دقت فراوانی به موضوع کبوترخانه های ایرانی می پردازد. او یک جلد از ده جلد سیاحتنامه خود را به اصفهان پایتخت آن روز ایران اختصاص داده است و همان طور که خود گفته اصفهان را بهتر از پاریس می شناخته است. اودرباره کبوتر خانه های ایران می نویسد « من عقیده دارم که ایران مملکتی است که بهترین کبوترخانه های جهان در آنجا ساخته می شود همه اینها برای به دست آوردن کود ساخته شده است و نه برای پرورش و تغذیه کبوتران.»او می نویسد: «ایرانیان، فضله این پرنده را «چلغور» می نامند که به معنی محرک و مقوی است که میوه های پررنگ و بو و خوشمزه ایران و اصفهان مدیون این کبوترخانه هاست.

توماس هربرت درباره اصفهان و کبوترخانه های آن می نویسد : « اگر چه خانه های ایرانیان نظیف بود، ولی به هیچ وجه قابل قیاس با خانه کبوترانشان برجهای کبوتر که ظاهری عجیب دارند، نبود»

«اوژن فلاندن» می نویسد:مابین جلفا و خرابه ها، چندین برج کبوتر یافت می شود. این برجها انسان را به خود جلب می کند… خیلی بزرگ، محکم و قشنگند.

شاردن نیزدرسفرنامه خود چنین می گوید: «… من عقیده دارم که ایران مملکتی است که بهتریـن کبوترخـانه های جهـان در آنجا ساخــته

می شود.ایـن کفترخـان های عظیم شــش بار بزرگتر از بزرگترین پرورشگاههای ما هستند.اینها را از آجر بنا می کنند و رویش گچ و آهک می کشند و در تمام سطوح داخلیِ دیواره ی بنا از بالا تا پایین سوراخ هایی احداث می کنند تا کبوتران درآنها آشیانه کنند. همه کسانی که مایل به داشتن کبوترخانه باشند،به استثنای سکنه ای که متدین به مذهب رسمی کشور نیستند،می توانند آن را بسازند و در این مورد هیچ شرط انحصاری و امتیازی وجود ندارد و فقط مالیات کود می پردازند. در حوالی اصفهان بیش از سه هزار کبوترخان می شمارند و تمامی اینها چنانکه من دیده ام، برای تحصیل کود ساخته شده اند، نه برای پرورش و تغذیه کبوتران…

دفع دشمن در کبوترخانه ها

دیگر از تجهیزات دفاعی کبوترخانه های ایرانی تمهیداتی بوده که در مقابل ورود گربه و روباه و تا حدی آدمیزاد و نیز مار و موش اعمال می شده است. موش گرچه مستقیماً دشمن کبوتر نبوده، اما با کانال سازی در زیر پی ها، برجها را خالی و سوراخ می کرده و راهی را برای ورود سایر حیوانات شکارچی واز زیرزمین برای نفوذ مارها فراهم می ساخته است.

دیگر از تمهیداتی که ایرانیان در دفع دشمنان کبوتر و جذب کبوتران در کبوترخانه ها اندیشیده بودند عبارت بود از استفاده از بوی برخی از جانوران مانند گرگ و کفتار و بوی برخی از گیاهان مانند کندر و سراب برای محافظت کبوتران .در برخی از کبوترخانه های ایران از جمله روستاهای گلپایگان و خمین، سر گرگ و کفتار را در کبوترخانه می گذاشتند که هنوز هم تا این اواخر سرکفتاری در کبوترخانه رباط ابوالقاسم گلپایگان مشاهده می شد.

پراکندگی جغرافیایی کبوترخانه ها

اصفهان به لحاظ اقلیمی محیط مناسبی برای پرورش کبوتر بوده است. باغات و مزارع بسیار اصفهان که به وسیله رود دائمی زاینده رود آبیاری میشوند محیط بسیار

مناسبی برای زندگی و تولید مثل کبوتران است.

از دیگر دلایل یکی هم این است که اصفهان پایتخت صفویه بوده است و بیشتر برج هایی که هنوز بر جا مانده است به انجا باز می گردند. اگر چه از چند قرن پیش از آن نیز کبوتر خانه وجود داشته دوران اوج کبوتر خانه ها زمان سلطنت شاه عباس

اول بوده است. (3)

معماری وساختمان کبوترخانه ها

کبوتران چاهی همیشه در خطر شکار شدن به وسیله شغال ها وروباه ها بوده اند لذا مردم اقدام به ساختن کبوتر خانه های مرتفع می کنند که به صورت یک استوانه به قطر بیست متر و با ارتفاعی متفاوت از سه تا بیست و پنج متر بنا می گردد. ساختمان داخلی برج به صورت دو دیوار متقاطع صلیب وار به چهار قسمت مجزا تقسیم می شده است.که داخل آنها دور تادور به صورت سوراخ های اشیانه مانندی در آمده است.در حدود پنج تا شش هزار حجره در این برج ها قرار دارد.

قدرت خلاقه شگفت آوری در مورد حل مساله اصلی یعنی تدارکبیشترین تعداد سوراخ کبوتر با کمترین مقدار مصالح به کاررفته است.

استوانه خارجی برای پایداری بیشتر متمایل ساخته میشده و از داخل به وسیله تکیه گاه هایی به استوانه داخلی متصل می شده اند. استوانه اصلی در جهت عمودی به کمک راهرو هایی به چند طبقه تقسیم می شده اند که یک پله دوار آنها را به هم متصل میکند.

سوراخ های کبوتر هر یک حدود 20×20×27 و گاهی 16×16×25 میباشند.

یک در کوچک هم در سطح زمین وجود داشته که سالی یکبار برای جمع آوری فضولات باز میشده است.

تزیینات

تزیینات خارجی برج بستگی به اندازه برج دارد ولی حتی در چشمگیرترین انواع آن احتمالا در عمل راه دادن کبوترها به داخل و نگاه داشتن مارها در خارج در عین حال مورد نظر بوده است.نوار های اندود گچ که معمولا با اهک و گل اجری رنگ شده اند به طور حتم برای این منظور میباشند.

قطار بندی های آجری و گچبریهای زیر آن علاوه بر ایجاد سرپوش تزیینی برای دیوار پیش آمدگی هایی به وجودمی آورند که مارها وارد شدن به آنها را مشکل می دانند.

پدیده ی تشدید (رزونانس)

مسأله ای که به علّت پرواز دسته جمعی کبوتران ممکن است بوجود آید،پدیده رزونانس است. گاهی عاملی باعث وحشت کبوتران می شود. (مثلاً دیدن مار در کبوترخانه)

و درنتیجه بیش از یازده هزار کبوتر به طور ناگهانی به پرواز در می آیند. سازه برج کبوترخانه مشابه یک ستون یک سرگیردار است که به طور عادی دارای ارتعاشاتی

می باشد.

(این حالت زمانی است که برج از یک استوانه تشکیل شده باشد.) زمانی که یازده هزار کبوتر باهم به پرواز در می آیند، در اثر پرواز و بال زدنِ آنها هوا متراکم شده و به بدنه برج برخورد کرده، باز می گردد و به بدنه برج برخورد می کند. برخورد پی در پی هوا به بدنه برج، باعث ایجاد ارتعاشاتی جدید می شود. چنانچه ارتعاشاتِ ایجاد شده با ارتعاشات خودِ برج هم دامنه شوند،باعث تقویت ارتعاشاتِ سازه برج می شود،که به این پدیده تشدید (رزونانس) گفته می شود.

درحالت تشدید،برج با دامنه ی بزرگتری ارتعاش خواهد کرد.باتوجه به اینکه مصالح

برج عمدتاً از خشت و گل می باشد، با افزاش دامنه ارتعاشات،پایداریِ برج به خطرخواهد افتاد. برای جلوگیری از حالت تشدید و ممانعت از افزایش دامنه ارتعاشات،به طریق زیر عمل شده است:
به وسیله باند،استوانه خارجی و داخلی به هم متصل شده اند. علاوه برآن، با ساختن یک طبقه در میانه برج و همچنین ساختن تاق هایی بین استوانه های خارجی و داخلی، (دستک بین دو استوانه) در نقاط مختلف استوانه ها را به هم متصل

کرده اند. اتصالات مذکورباعث می شوند که طول مؤثرطره ی برج کاهش یافته و سختی سازه افزایش یابد.
با کاهش طول مؤثر و افزایش سختی سازه، دامنه ارتعاشات برج نیز به طور قابل ملاحظه ای کاهش خواهد یافت.درنتیجه، چنانچه ارتعاشات حاصل ازپرواز کبوترها با ارتعاشات برج هم دامنه شود، تغییر و افزایشِ دامنه ارتعاشاتِ برج چندان زیاد نخواهد بود و ازآثار مخربِ پدیده ی تشدید جلوگیری خواهد شد.

سبک

در طرح هر برج به سه مساله توجه شده:

1)به کار بردن حداقل مصالح مصرفی

2)ایجاد حداکثر لانه های کبوتر

3)فضاهای ارتباطی

اگر توجه کنیم مصالح ساختمانی مصرفی در برج ها غالبا از خشت خام

می باشدو خشت ها فقط به فشار کار می کنند و تحمل آنها در برابر نیروهای کششی وپیچشی حداقل است بنابراین میتوان به اهمیت طرحها ومهارتی که درکاربرد خشت به کار رفته است پی برد.

موقعیت

موقعیت برج باید طوری باشد که از هر نظر امنیت کبوتران را تامین نموده و دسترس به آب و دانه به سهولت امکان پذیر باشد.

نور و روشنایی

با توجه به اینکه کبوتران در تاریکی دید کافی ندارند از این جهت باید روشنایی داخل برج به نحوی تامین باشد که کبوتران بتوانند به آسانی لانه خود را بیابند و ورود و خروجشان به سهولت امکان پذیر باشد.

تهویه

مساله تهویه در برج ها بسیار حائز اهمیت میباشد داخل برج در طول سال باید از حرارت مطبوعی برخوردار باشد تا کبوتران بتوانند در شرایط مساعدی به تخمگذاری وتولیدنسل بپردازند.

ورود و خروج کبوتران

پنجره ها وبرج های مشبک در برج باید به نحوی تعبیه شده باشند که کبوتران برای ورود وخروج از برج دچار مشکل نشوند ومجبور نباشند برای یافتن یا دور شدن از لانه هایشان داخل برج را دور بزنند.

برج اسکلان:

این برج در مزرعه اسکلان در بخش قهاب شمال شرق اصفهان قرار دارد. از دو استوانه تشکیل شده که بدنه استوانه خارجی که جهت پایداری بیشتر کمی متمایل ساخته شده با 9 عدد جرز و دهنه به استوانه ی داخلی متصل گردیده است. پله های برج در دو دهنه تعبیه شده ویکی از این پله ها در جدار بین ضخامت اولیه و ضخامت تقسیمات دهنده تا نصف قطر استوانه پیش رفته تا به سطح پشت بام برج وقسمت برجکها برسد.

تقسیمات دهنه استوانه وسط 120 درجه بوده ولی این تقسیمات در طبقه دوم تغییر نموده و عکس طبقه اول میگردد.کلیه ی پوشش بین جرزها ودهانه ها به صورت نوعیاز قوس کلیل میباشد.

در سطح پشت بام این برج 9 عدد برجک به صورت آجر مشبک قرار دارد وبر روی سقف استوانه داخلی که به صورت نیم دور کامل پوشیده شده است تعداد 5 عدد برجک یکی در وسط و4 عدد در طرفین قرار دارد.

قطر استوانه خارجی 15 متر و ارتفاع آن ازکف تا بالای برجک 20 متر میباشد.

برجهای گروه 6:

این برجها که از نوع استوانه ای میباشند با اینکه از نظر نمای خارجی بجز قسمت فوقانی آن چندان تفاوتی با سایر برجها ندارد با این حال در داخل آن تغییر زیادی دیده میشود. جرزها تغییر شکل یافته و از بدنه خارجی جدا شده وبه صورت ستونهایی در آمده است که در مقایسه با جرزها توانسته اند به طور عمده ای از حجم آنها بکاهند ولی همین نقصان حجم و عدم اتصال به بدنه خارجی با توجه به مصالح مصرفی (خشت خام) تا حدود زیادی از مقاومت آن کاسته و این موضوع به خوبی از ارتفاع کم طبقه اول که اجازه بارگذاری بر ستونهادر ارتفاع مناسب را ندارد استنباط میگردد.

در پلان طبقه دوم در قسمت فوقانی استوانه ی داخلی تغییر حالت منطقی به چشم می خورد. در بدنه خارجی آن با ایجاد انحناهایی توانسته اند به راه حل معقولی دست یابند به طوری که این تغییر که باعث کاهش حجم مصالح ساختمانی شده نه تنها از مقاومت برج نکاسته است بلکه تا حدودی بر پایداری و زیبایی آن نیز افزوده است.برج ردان نمونه ای از اینگونه برجهاست

برجهای گروه 7: (برجهای هزار جریب)

از برجهای هزار جریب دو برج باقی مانده است. یکی برج غربی واقع در جنوب غربی دانشگاه اصفهان ودیگری برج شرقی در امتداد جنوبی خیابان شیخ صدوق که در سال های اخیر باز سازی شده است.

این برجها که قدمتشان را به اواخر قرن 16 و اوایل قرن 17 نسبت میدهند از نوع استوانه ای است و در برج غربی بدنه

واستوانه خارجی موجدار میباشد که بر زیبایی و ظرافت و پایداری آنها افزوده است ولی در داخل جرزها و دهانه ها همانند برجهای قبلگوشه دار هستند اما در برج شرقی دیواره هایخارجی و داخل هر دو موجدار هستند و از داخل 18 استوانه که بر گرد استوانه داخلی قرار گرفته اند به نظر میرسد.

چنانکه از پلان این برج بر می آید طراح وسازنده برج مؤفق گردیده که با حرکت موجی شکلی که به دیواره ها داده تا حد اوکان از ضخامت آنها کاسته و بر پایداری برج بیفزاید و در ضمن تعداد لانه ها به نحو مؤثری افزایش دهد.

فضاهای ارتباطی داخل برج به ترتیبی است که در دسترسیبه تمام قسمتهای برج را بهسهولت امکان پذیر ساخته به طوری که کبوتران از نظر انتخاب لانه دارای شرایط مساوی هستند.

به طور کلی در مقایسه با دیگر برجها این برج دارای طرح پیشرفته تری است که نه فقط به نحو مؤثر وجالبی از معایب و مشکلات موجود در برجهای دیگر عاری بوده بلکه با انتخاب صحیح و دقیق مقیاسها و برخورداری از پلان کاملی که به کمک زمان آزموده شده و با الهام از تجربیات پیشینیان توانسته اند بنایی بوجود آورند که از نظر اقتصادی معقول و از جهت معماری شاهکاری است که نمایانگر ذوق وسلیقه هنرمندان ایرانی است.

پی نوشت

برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به:بی نام4، رامپوری، غیاث الدین محمدبن جلال الدین

شرف الدین،1363

ابن بطوطه، 1359

3.به تلخیص برگرفته از مصاحبه با دکتر کیوان،استاد تاریخ دانشگاه اصفهان

4.عکس گرفته شده از کتاب علی چیت ساز

منابع

کبوتر و کبوتر خانه های اصفهان ، نویسنده آذری دمیریچی علا ء الدین < فرهنگ و هنر – هنر و مردم > اردیبهشت 1351 شماره 115

سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، جلد اول، تهران ۱۳۵۹، بنگاه ترجمه و نشر کتاب

عباس بهشتیان، بخشی از گنجینه آثار ملی، اصفهان ۱۳۴۲

حیدری نبی،داریوش، «کبوترخان»، نظری به کبوترخانه های اصفهان زیرنظر آقای دکترشیرازی.

«کبوترخانه های اصفهان»، مجله دانستنی ها،سال دوم،شماره45

«گنجینه ی آثار تاریخی اصفهان»، لطف الله هنرفر، 1344، اصفهان.

«برج هاکتاب کبوتر خانه های اصفهان نوشته علی چیت ساز

ی کبوتراصفهان» محمودیان،سید محمد،چیت ساز، علی، 1379

عرفان رضا،عباس بهشتیان، «آثار باستانی گمنام (کبوترخانه های اصفهان)»، نشریه شماره4،اداره ی کلّ اطلاعات و جهانگردی استان اصفهان

شاردن، ژان، «سفرنامه ی شوالیه شاردن فرانسوی،(قسمت شهراصفهان)»، ترجمه ی حسین عریضی، چاپخانه راه نجات، اصفهان، 1330