معماری سر درب دانشگاه تهران

به دروازه های بزرگ و مداخل اصلی ورود به ساختمان ها یا محوطه های ویژه، «سردر» می گویند. در محل سردر نهادهای مهم، معمولا سازه های ویژه ای ساخته می شود که این سازه ها نقش نمادین نیز دارند و شکل آن ها با موضوع فعالیت نهاد مربوطه ارتباط دارد. یکی از آن محل هایی که شکل سردر آن در انتقال پیشینه تاریخی، میراث فرهنگی، پیام فرهنگی و … دارد،سر در دانشگاه تهران است که به شماره۲۴۴۵به عنوان اثر فرهنگی تاریخی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

طراحی سر در دانشگاه در انتقال پیام های نمادین دانشگاه نقش به سزایی دارد به خصوص نقشی که دانشگاه در جهان امروزی دارد و اگر آن دانشگاه تهران باشد که این اهمیت بسیار حساس تر است؛ زیرا نه تنها در سطح ملی سمبل تمام نمای علم، دانش، معرفت و نماد زندگی شیرین و پر هیجان دانشجویی است، بلکه در خارج از کشور نیز معرف نامداران دانشگاه ها است.

این سردر بر روی اسکناس های پنجاه تومانی نمادی از مرکز علم و دانش کشور و برای بسیاری از گردشگران تداعی کننده تهران است.

برخی معتقدند: این طرح الهام گرفته از تصویر خیالی دو پرنده ای است که بال هایشان را برای اوج گرفتن و برخاستن از زمین، باز کرده اند. علم و دانش به دو بال تشبیه شده اند که ورود به دانشگاه با آن دو ممکن است و خروج از دانشگاه نیز با تقویت این بال ها موجب صعود افراد بر فراز اجتماع خود و پاسداری از آن می شود .

عده ای دیگر آن را به عنوان کتابی که به صورت باز در مقابل دیدگان گذارده شده باشد، می دانند که بیانگر ارزش مطالعه و تحقیق است.

هوشنگ سیحون که طلایه دار معماری نوگراست، در باره طرح سردر دانشگاه می گوید: « این بنا که به صورت بتن مسلح عریان (بتن آرمه اکسپوز) اجرا شده است، طوری که پایه ها از کنار هم به بالا می روند؛ نمادی از آزادی و آزادگی و مثبت اندیشی است و اگر از دور به این سازه نگاه شود، پایه که نزدیک هم هستند؛ در بالا یک فضای باز شبیه طاق شکسته ایرانی را نشان می دهد که مبین به کارگیری معماری اصیل ایرانی در این کار مدرن است. »

مهندس سیحون افزود: «هیچ گونه مسابقه ای در کار نبود بلکه کار اجرای طرح، ابتدا به یک شرکت پیمانکار سوییسی واگذار شد که به دلیل نواقص مربوط به مراحل قالب بندی از ادامه کار توسط این شرکت ممانعت شد و سرانجام شرکت پیمانکاری ایرانی «شرکت آرمه»این طرح را اجرا نمود.»

شرکت آرمه هزینه اجرای طرح را مبلغ ۲۴هزار و ۵۰۰تومان اعلام کرده است.

اگرچه تاریخ ساخت سردر را در سال های ۴۶-۴۵ می دانند، اما تا سال ۱۳۴۸ هیچ سندی در خصوص آن در آرشیو دانشگاه مشاهده نشده است. در نشریه شماره ۲ «هنر معماری» (تیر، مرداد، شهریور ۱۳۴۸) عکس هایی از سردر دانشگاه تهران به چاپ رسیده است و در ذیل آن نام طراح و محاسب سردر آورده شده است (این منبع نیز طراح را کوروش فرزامی و محاسب آن را سیمون سرکیسیان ذکر کرده است). علاوه بر این در کتابچه راهنمای دانشگاه تهران (۱۳۵۱) نیز عکس سردر چاپ شده است.

مهندس کوروش فرزامی فارغ التحصیل۱۳۴۳ از دانشگاه تهران و از برجسته ترین معماران معاصر کشور بود که سردر دانشگاه تهران را همزمان با فارغ التحصیلی طراحی و اجرا کرد. وی در سن۷۳سالگی درگذشت.

سیحون می گوید: «کوروش فرزامی از دانشجویان من بود که به سبب استعداد و پشت کارش در سال های پایانی دانشجویی در دفتر من کار طراحی ومعماری می کرد و در سال آخر دانشجویی اش این طرح را ارائه داد و مشغول اجرای آن نیز شد.»

ساخت مرکز صدا و سیمای شهرهای سنندج و مهاباد، ‌شهرک مسکونی دانشگاه تهران، ‌مجموعه صنعتی صدا و سیما، ‌بیمارستان تهران کلینیک، کارخانه زامیاد، غرفه ایران در نمایشگاه بین المللی اوزاکای ژاپن، ‌غرفه فرانسه در نمایشگاه بین المللی تهران از جمله آثار مهندس و هنر بر پایه آخرین صورت حساب و وضعیت شرکت آرمه هزینه اجرای طرح مبلغ ۲۴هزار و ۵۰۰ تومان بوده است.

سردر ورودی دانشگاه تهران، طرح کوروش فرزامی، دیگر بنای شاخص این سبک است که به سادگی و زیبایی دو اصل زیربنای این سبک یعنی زمان و مکان را نمایش می‌دهد. در این بنا، یکی از شاخص‌ترین مصالح مدرن یعنی بتن به صورت نمایان اجرا شده است. در عین حال در شکل نما، یکی از شاخص‌ترین نمادهای معماری سنتی این سرزمین یعنی قوس جناغی، به صورت تکرار چهار قوس جناغی که از زوایای مختلف، متفاوت دیده می‌شوند، به نمایش گذاشته شده است. سردر دانشگاه تهران، نماد این دانشگاه و همچنین نماد علم و تحصیلات عالی در کشور ما تلقی می‌شود. مفاهیم ملحوظ شده در این بنای ساده و بی‌پیرایه، به صورت روشن و واضح در شکل آن بیان شده است. شاید ذکر این دو گفته فردریک هگل در اینجا بی‌مناسب نباشد که گفته: وظیفه هنر نمایش ایده به لباس محسوس است و هنر باید ایده را به ادراک بلا واسطه عرضه کند.