1-5- مشخصات کلی شهر اصفهان

با توجه به ماهیت پروژه و به لحاظ رعایت اختصار به بیان حداقل مطالب ممکن در این رابطه بسنده شده است .

2-1-5- تحولات ساختار شهر اصفهان ، در دوره های مختلف تاریخی

شهر اصفهان در تمام دوره های تاریخی ایران از شهرهای بزرگ و با اهمیت این سرزمین به شمار می رفته است . تاریخ نویسان قدیم ایران ، بنای شهر را به حکومت طهمورث سوم ، پادشاه سلسله پیشدادیان و برخی دیگر به اسکندر و برخی به پیش از آن نسبت داده اند . نام اصفهان در مدارک تاریخی و جغرافیایی به صورت های مختلف اسپاهان ، اسپهان و از قبیل آمدها تس که به احتمال قوی از کلمه سپاه مشتق شده است و گویای آن است که این شهر در گذشته محل تجمع سپاهیان بوده است . هسته اصلی شهرا صفهان از دو نقطه تشکیل شده است . نقطه اول ، جی که در محله شهرستان و نقطه دوم ، یهودیه که در محل جوباره فعلی بوده است . جی نقطه مسکونی نبوده است بلکه به عنوان پناهگاه و قلعه مورد استفاده قرار می‌گرفته است . در عوض یهودیه از آغاز مرکز مسکونی بوده و طبق برخی از روایات تاریخی زمانی که بخث النصر یهودیان را از بیت المقدس کوچانید ، عده ای از آنها در محله یهودیه فرود آمدند و مستقر گشتند .

برخی از روایات تاریخی نیز ایجاد آن را برای سکونت یهودیان به «شوش دخت» همسر یزدگرد سوم ساسانی که خود نیز یهودی بوده است نسبت می دهند . گسترش و توسعه شهر اصفهان از یهودیه آغاز می گردد و این به گفته «حافظ ابونعیم» بعد از چیرگی اسلام بر ایران در زمانی که نماینده خلیفه ، ابو جعفر منصور ، به سال یکصد و پنجاه و اندی از هجرت در جوار یهودیه مستقر می گردد . از این زمان به بعد یهودیه توسعه یافت و به مراکز مسکونی دیگری که در اطراف آن بودند اتصال یافت و به تدریج شهر بزرگی را تشکیل دادند (تصویر 1-3)

اصفهان تا اوایل سده چهارم هجری تحت سلطه خلفا باقی ماند تا آن که مرداویج در سال 319هـ . ق آن را فتح کرد و از این زمان عظمت شهر اصفهان آغاز می گردد . پس از قتل مرداویج ، اصفهان قلمرو آل بویه شد و به پایتختی رکن الدوله درآمد و در زمان این سلسله ، نخستین با روی شهر اصفهان در دوره سلجوقی ، شدت بیشتری می گیرد و پایتخت امپراطوری بزرگ سلجوقی می شود . بسیاری از باغها و عمارتها در این دوره احداث می گردد که مسجد جامع و میدان عتیق از آثار دوره می باشد . آبادانی و ثروتمندی این شهر را در سده پنجم هجری از گفتار ناصر خسرو می توان ردیافت که می گوید : «من در همه سرزمین پارس شهری نیکوتر و جامع تر و آبادتر از اصفهان ندیدم». (هنر فر ، 1334 ، ص 40)

پس از انقراض سلسله سلجوقی اصفهان سیر نزولی یافته ، در حمله مغول و تیمور صدمات فراوانی دید . بسیاری از مردم آن کشته و عمارات بسیاری از بین رفت .

اوج گری و رونق شهر اصفهان و گویی تولدی دیگر برای شهر اصفهان در دوره سلجوقی به وقوع پیوست . اصفهان در این زمان به حداکثر رشد و رونق خود در تمام قرون می رسد و این هنگامی است که شاه عباس صفوی که پیوسته با ترکان عثمانی در جنگ و جدال بود تصمیم گرفت پایتخت خود را که تا آن زمان در قزوین بود به یکی از شهرهای مرکزی ایران که فاصله بیشتری با همسایه متخاصم خود داشت منتقل کند . بدین ترتیب در سال یک هزار هجری قمری اصفهان پایتخت سلسله صفوی می گردد . رونق و عظمت شهر اصفهان در دوره صفوی به آن حد می رسد که یکی از ثروتمندترین و آباد ترین شهر های ان روز می شود و جمعیت آن به نیم میلیون نفر و مساحت آن به گفته شاردن قریب به 80 کیلو متر مربع می رسد . در این زمان است که باروی تازه ای – که طول آن به قول شاردن 34 میل بوده – در اطراف شهر احداث می گردد و مهم ترین اقدام شهر سازی اصفهان در این دروه صورت می گیرد ، به طوریکه استخوان بندی اصلی شهر اصفهان را در تمامی دوره های بعدی و امروز پایه گذاری می کند و آن احداث مجموعه نقش جهان و کاخهای صفوی و به ویژه محور چهار باغ است . که شهر سلجوقی را از طرف جنوب غربی و زاینده رود توسعه می دهد . دیگر شاهان دوره صفوی نیز هر یک بناها و باغهایی به این شهر می افزایند . تا اینکه اصفهان مورد حمله محمود افغان قرار گرفت ، با فتح آن به دست محمود افغان سلسله صفهوی منقرض می گردد (تصویر 2-3)

اصفهان در دوره قاجار کاری ترین زخمها را بر پیکر تحمیل کرد . در دوران حکمرانی ظل السلطان شهر چون ملک شخصی به تاراج رفت ، بسیاری از بناهای آن زمان ویران شد و مصالح آن به فروش رسید . در دوره پهلوی بافت شهر استخوانبندی کالبدی شهر دگرگون شد . ایجاد خیابانها و جاده ها و فلکه ها برای ایجاد ارتباط میان بخشهای گوناگون شهر یکی از ویژگی‌های این دوره است . این دگرگونی های سریع تحت تأثیر صنعت و تکنولوژی و تسلط طبقه جدید بورژوائی پدید آمدند . صنعتی شدن سریع اصفهان تأثیر چشمگیری بر چهره شهر و روستاهای اطراف و روند رشد آن گذارد ، به گونه ای که اکنون دیگر اصفهان شهری با محدوده مشخص نیست بلکه یک منطقه به شمار می رود (هنر فر ، 1334)

اصفهان علاوه بر دارا بودن بافتهای با ارزش و تعداد پرشماری بناهای تاریخی ، که بعضی از آنها جزو انگشت شمار آثار با ارزش تاریخ معماری جهان می باشند ، از نظر زیبایی ، عملکرد و صلابت و استواری استخوان بندی شهر نیز برجسته ترین شهر ایران و جزو معدود شهرهای دنیاست قوام استواری این استخوانبندی ، که پایه آن عمدتاً در دوره صفوی و حدود چهار صد سال پیش ریخته شده است ، به آن حد است که این شهر علیرغم بی توجهی های بسیاری که به آن (چون دیگر شهر های ایران) در زمینه شهر سازی و معماری شده ، توانسته است همچنان استخوانبندی قدیم خود را حفظ کند و بر خلاف دیگر شهرهای بزرگ ایران که در اثر ازدیاد جمعیت ، استخوانبندی قدیم آنها متلاشی و یا دگرگون شده ، اصفهان توانسته است شهر میلیونی فعلی را بر استخوان بندی سازمان شهری قدیم خود باقی او استوار نگهدارد .

3-1-5- ویژگی های جغرافیایی

اصفهان در مرکز ایران و در دشت سبز و خرم زاینده رود وقاع شده و از شمال به شهر ستانهای اردستان ، نطنز و کاشان ، از جنوب به شهرستان قمشه و استان فارس ، از شرق به نائین و استان یزد ، از غرب به نجف آباد ، خمینی شهر ، فلاورجان ، گلپایگان ، دلیجان و محلات محدود است .

اصفهان بین 32 درجه و 38 دقیقه عرض شمالی و 51 درجه و 39 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویج واقع شده است . ارتفاع متوسط اصفهان 1570 متر است . این شهرستان ، دارای 6 بخش بنامهای مرکزی ، کوهپایه ، جرقویه سفلی ، جرقویه علیا ، جلگه ، بن رد و هشت نقطه شهری و دارای 19 دهستان می باشد . شهرستان اصفهان در دشتی با زمینهای رسی قرار گرفته است .

شمال اصفهان تا 90 کیلو متری باز و محل وزش بادهای خشک شمالی است . اما جنوب آن از 3 کیلو متری بسته می شود و جنوب غربی این شهر کوهستانی و شمال و مشرق آن دشت است .

شهرستان اصفهان دارای آب و هوای نیمه بیابانی است ، خشکی هوا و کمی بارندگی از مشخصات این نوع آب و هوا است ، چنانچه میانگین بارندگی 38 ساله اخیر اصفهان 117 میلیمتر می باشد . تبخیر شدید سالانه حدود 18 برابر میزان بارندگی بوده است . اما بهرحال رودخانه زاینده رود بطرز چشمگیری بر روی آب و هوای این ناحیه تأثیر کرده و آن را تعدیل می نماید .

در نقشه پهنه بندی اقلیمی ایران نیز شهر اصفهان در گروه اقلیمی 5 و زیر گروه اقلیمی 2-5 قرار گرفته که بر این مبنا زمستانها نسبتاً سرد و تابستانها نیمه گرم و خشک دارد . (نقش جهان پارس ، 1372)

4-1-5- ویژگی های اقلیمی

به طور کلی اقلیم شهر اصفهان در مقیاس کلان متأثر از عوامل متعددی همچون عرض جغرافیایی ، ارتفاع ، سیستم های کم فشار و پرفشار ، توده های هوا ، دوری و نزدیکی به منابع رطوبتی ، همجواری با بیابانهای داخلی و ارتفاعات زاگرس و روند جهت گیری آنهاست . این عوامل به نوبه خود بر روی عناصر اقلیمی یعنی بارش ، دما ، رطوبت ، باد و … اثرم می گذارد . در مقیاس کوچکتر نیز اقلیم شهر متأثر و صنایع ، ساختمانها و جهت گیری خیابانها و … اشاره کرد . تحت تأثیر عوامل اقلیمی فوق ، اصفهان در مجموع دارای آب و هوای خشک و نیمه سرد است (شفقی ، 1353)

وضعیت باد

باد غالب سالانه شهر اصفهان باد جنوب غربی است که به طور کلی تواتر و سرعت بیشتر را داراست . باد درجه دوم نیز باد غربی است . سرعت متوسط سالانه باد جنوب غربی در این شهر به 89/3 متر در ثانیه می رسد و کمترین سرعت متوسط سالانه باد نیز مربوط به بادهای شمالی با 01/2 متر در ثانیه می باشد . وضعیت هوای آرام سالانه نیز 3/57 درصد کل دیده بانی ها را به خود اختصاص داده است .

میزان بارندگی

از نظر بارش ، شهر اصفهان یکی از شهرهای کم بارش کشور است . میانگین کل بارش سالانه در این شهر در یک دوره 20 ساله (84-1964) به حدود 125 میلی متر می رسد . که بیشترین مقدار بارش در دی ماه (6/22 میلی متر) و حداقل در مرداد و شهریور ماه نازل می‌شود . شهر اصفهان گرچه از نظر بارش یکی از شهرهای کم بارش کشور است لیکن وجود رودخانه زاینده رود و عبور آن از میان شهر و پوشش گیاهی اطراف شهر و رودخانه به میزان زیادی در تعدیل اقلیم شهر موثر است .

رطوبت نسبی

رطوبت نسبی سالانه شهر اصفهان حدود 16/42 درصد می باشد که بیشترین مقدار ماهانه آن مربوط به دی ماه 65/63 درصد و کمترین میزان رطوبت نسبی نیز مربوط به تیر ماه با 4/25 درصد است . حداکثر مقادیر رطوبت نسبی در این شهر مربوط به ساعات اولیه صبح های زمستان و مواقع بارندگی و ابری است .

وضعیت تابش آفتاب

بررسی ویژگیهای دمای محیط از دیدگاه معماری ، یکی از جنبه های حائز اهمیت در طراحی می باشد ، عامل دما در تعیین جهت استقرار ، تعیین محدوده آسایش اقلیمی ، تهیه تقویم نیاز به سایه و آفتاب و … بسیار موثر است . دمای متوسط سالانه شهر اصفهان حدود 1-16 سانتی گراد است . در دی ماه میانگین دمای ماهیانه به کمترین مقدار خود یعنی حدود 1-3 درجه و در تیرماه به بیشترین مقدار خود یعنی 7/28 درجه سانتی گراد می رسد . متوسط حداقل و حداکثر دمای سالانه شهر به ترتیب 28/9 و 85/22 درجه سانتی گراد می باشد .

جمع ساعات آفتابی این شهر 3166 ساعات می باشد . بیشترین ساعات آفتابی ماهانه مربوط به تیر ماه (345 ساعت) و کمترین مقدار ساعتهای آفتابی ماهانه شهر نیز مختص آذر ماه با 172 ساعت آفتابی است . (نقش جهان پارس ، 1372)